ایران و میراث جهانی؛ مقایسه‌ای با خاورمیانه و جنوب آسیا

در گسترهٔ فرهنگی خاورمیانه و آسیای جنوبی، هر کشور بخشی از تاریخ مشترک تمدن‌های هندواروپایی، میان‌رودانی، ایرانی، عربی و آسیایی را در خود حمل می‌کند؛ اما تفاوت در شیوهٔ حفاظت، ثبت جهانی و مدیریت آثار تاریخی باعث شده برخی کشورها حضور پررنگ‌تری در فهرست میراث جهانی یونسکو داشته باشند. ایران با ۲۹ اثر ثبت‌شده و ده‌ها اثر در فهرست پیشنهادی، همچنان جزو ۱۰ کشور برتر جهان از نظر گسترهٔ میراث ثبت‌شده است؛ اما روند ثبت و حفاظت در کشورهای همسایه نشان می‌دهد که رقابت منطقه‌ای در حال سرعت گرفتن است و جریان‌های جدیدی در مدیریت میراث فرهنگی شکل گرفته است.

ترکیه با ۲۴ اثر ثبت‌شده، نزدیک‌ترین رقیب ایران در منطقه به‌شمار می‌آید. شهرهایی مانند استانبول، قاپادوکیه و افسوس توانسته‌اند با مدیریت یکپارچه و سرمایه‌گذاری گردشگری، خود را به‌عنوان نمونه‌های موفق میراث جهانی معرفی کنند. ترکیه سالانه بودجهٔ قابل‌توجهی برای مرمت شهری و حفاظت از بافت‌های تاریخی اختصاص می‌دهد و این باعث شتاب روند ثبت آثار جدید شده است.
در عربستان سعودی نیز طی کمتر از ده سال گذشته، سیاست‌های جدید فرهنگی و احیای هویت تاریخی باعث شده آثاری مانند «مدائن صالح» و «حايل راک آرت» در یونسکو ثبت شوند. این کشور اکنون با سرمایه‌گذاری عظیم بر پروژه‌های فرهنگی در العُلا، دریچه‌ای تازه برای رقابت منطقه‌ای گشوده است.

در میان کشورهایی مثل امارات و قطر، اگرچه تعداد آثار تاریخی محدودتر است، اما سیاست «تبدیل مکان‌های بومی به مقصد جهانی» موجب شده دو مقصد مانند «الزهرا» و «بازار وارف» جایگاه فرهنگی تازه‌ای پیدا کنند؛ هرچند این کشورها بیشتر بر نوسازی و ایجاد شهرهای جدید متمرکز بوده‌اند تا حفاظت از میراث کهن. قطر با آنکه بافت تاریخی محدودی دارد، اما در پروژه‌هایی مانند بازار واقف یا موزهٔ ملی قطر تلاش کرده هویت جدیدی از سنت‌های خود خلق کند.

در عراق، با وجود جنگ‌ها و بحران‌های چند دههٔ گذشته، آثاری مانند شهر باستانی بابل و سامرا در یونسکو ثبت شده‌اند؛ اما بخش بزرگی از آثار این کشور نیازمند مرمت، حفاظت فوری و مدیریت جامع است. میراث میان‌رودان یکی از غنی‌ترین ذخایر فرهنگی جهان است اما کمبود ساختار مدیریتی و امنیتی، سرعت ثبت آثار جدید را کاهش داده است.

در جنوب آسیا، کشورهایی مانند هند و پاکستان الگوهای متفاوتی دارند. هند با بیش از ۳۰ اثر ثبت‌شده، بزرگ‌ترین قدرت میراث فرهنگی آسیا به‌شمار می‌آید. شهرهایی مانند دهلی، آگرا، واراناسی یا جیپور نشان می‌دهند ترکیب اسناد تاریخی قوی، ساختار پژوهشی و سرمایه‌گذاری پایدار چگونه می‌تواند یک کشور را پیشرو نگه دارد. پاکستان نیز با آثاری مانند موهنجودارو و لاهور فورترس، حضور ارزشمندی در یونسکو دارد، اما کمبود بودجهٔ حفاظتی و توسعهٔ شهری بی‌برنامه، بسیاری از بافت‌های تاریخی این کشور را تهدید می‌کند.

در این مقایسه روشن است که ایران، به‌دلیل تنوع بی‌نظیر تاریخی از دورهٔ ایلامی تا اسلامی، همچنان یکی از غنی‌ترین سرزمین‌ها در منطقه است؛ اما چالش‌هایی مانند تخریب شهری، گردشگری بی‌برنامه، کمبود بودجهٔ مرمتی و ضعف مدیریت یکپارچه باعث شده بخش بزرگی از میراث ارزشمند کشور هنوز در فهرست پیشنهادی باقی بماند. تجربهٔ کشورهایی مثل ترکیه، عربستان و هند نشان می‌دهد که حفاظت و ثبت جهانی تنها یک فرآیند اداری نیست؛ بلکه نیازمند یک مدل اقتصادی–فرهنگی است که شهر تاریخی را به یک مقصد فعال، زنده و پایدار تبدیل کند.

اگر ایران بتواند با مدیریت پایدار، آموزش نیروهای متخصص، تقویت بودجهٔ مرمتی، مشارکت جامعهٔ محلی، و سامان‌دهی گردشگری فرهنگی پیش برود، نه‌تنها تعداد آثار ثبت‌شده افزایش پیدا می‌کند، بلکه «هویت شهری» و «میراث معماری ایرانی» می‌تواند جایگاه واقعی خود را در سطح جهان بازیابد. در نهایت، رقابت منطقه‌ای امروز بر سر تعداد آثار نیست؛ بر سر قدرت روایت، کیفیت حفاظت و توانایی تبدیل میراث تاریخی به آیندهٔ فرهنگی یک ملت است.

Iran and World Heritage: A Regional Comparison Across the Middle East and South Asia

Across the cultural geography of the Middle East and South Asia, each nation carries fragments of shared civilizational memory Persian, Mesopotamian, Anatolian, Arabic, and Indo-Asian. Yet differences in conservation policies, documentation systems, and heritage management have created uneven visibility among countries in the UNESCO World Heritage List. With 29 inscribed properties and dozens more awaiting nomination, Iran remains among the world’s top ten nations in terms of registered heritage sites. Still, a regional comparison reveals that neighboring countries are rapidly restructuring their approaches and entering a new competitive landscape of cultural preservation

Turkey, with 24 inscribed sites, is the closest regional contender. Historic cities such as Istanbul, Cappadocia, and Ephesus demonstrate how integrated management, sustained urban conservation, and tourism-driven investment can accelerate inscription. Turkey allocates substantial annual funding for restoration and historic-district revitalization, which has significantly increased the pace of UNESCO recognition in recent years

In Saudi Arabia, a profound cultural shift and renewed emphasis on historical identity have resulted in the inscription of sites such as Al-Hijr (Madā’in Ṣāliḥ) and the rock art of Hā’il. Massive cultural investments in AlUla have positioned the kingdom as an emerging force in the heritage arena

Countries like the UAE and Qatar may have fewer ancient sites, but strategies of “recreating heritage identity” through urban regeneration have given rise to destinations such as Al Shindagha in Dubai and Souq Waqif in Doha. Despite limited archaeological depth, these nations invest in crafting contemporary narratives rooted in tradition

In Iraq, despite decades of conflict, extraordinary heritage assets such as Babylon and Samarra remain globally significant. However, urgent conservation needs and the lack of robust managerial systems slow down the country’s ability to nominate additional sites despite holding some of the world’s most valuable archaeological landscapes

In South Asia, India leads the region with over 30 inscribed sites, making it one of Asia’s cultural superpowers. Cities like Delhi, Jaipur, Agra, and Varanasi show how archival depth, academic infrastructure, and long-term conservation planning can elevate a country’s global standing. Pakistan, with sites such as Mohenjo-Daro and the Fort and Shalamar Gardens of Lahore, possesses exceptional heritage wealth. Yet insufficient funding, environmental degradation, and unregulated urban growth threaten many of its historic districts

Within this broader context, Iran stands out for the vast chronological range of its heritage from Elamite and Achaemenid remains to Seljuk, Safavid, and Qajar urban fabrics. However, challenges such as unplanned urban expansion, inadequate conservation budgets, tourism pressures, and fragmented administrative management prevent many nationally significant sites from advancing beyond the tentative list. Experiences from Turkey, India, and Saudi Arabia show that heritage inscription is not merely an administrative process; it requires an economic, cultural, and community-driven framework where historical cities evolve into living, sustainable destinations

If Iran strengthens long-term conservation funding, improves training for specialized restoration teams, empowers local communities, and develops a sustainable cultural-tourism model, the number of inscribed sites will undoubtedly increase. More importantly, the global image of Iranian architectural identity would gain renewed recognition. Ultimately, regional competition is no longer about the number of UNESCO sites alone; it is about the power of storytelling, the quality of preservation, and the ability to transform cultural heritage into a shared vision for the future